Wat is dementie en welke vormen zijn er?

Dementie is een verzamelnaam voor bepaalde verschijnselen die ontstaan door beschadigingen aan de hersenen. Hieronder vallen ruim vijftig verschillende ziektes die dementie veroorzaken. De bekendste daarvan is de ziekte van Alzheimer. Omdat er zo veel verschillende vormen van dementie zijn, beschrijven we in dit artikel de vormen die volgens Alzheimer Nederland en Dementie.nl het meest voorkomen.

De ziekte van Alzheimer is de bekendste vorm van dementie. Bij ongeveer 70 procent van de mensen met dementie is Alzheimer de oorzaak. De ziekte begint met geheugenproblemen. Later worden ook dagelijkse routines steeds moeilijker. Oudere herinneringen zijn er nog wel, maar ook die kunnen later verdwijnen. Verder heeft iemand met Alzheimer vaak stemmingswisselingen, kan het karakter veranderen of krijgt men last van depressies. De ziekte van Alzheimer is niet te genezen.

Vasculaire dementie wordt veroorzaakt door een storing in de bloedvoorziening van de hersenen. Vaak is die storing een gevolg van kleine beroertes of tia’s. Iemand met vasculaire dementie heeft vaak al langer hart- of vaatziekten of diabetes. De ziekte begint met  trager denken, spreken en handelen en concentreren wordt steeds moeilijker. De patiënt is zich hier vaak wel bewust van en dat kan weer leiden tot depressie, angstklachten of fantasiebeelden. Vasculaire dementie is niet te genezen. Wel probeert de arts de onderliggende hart- of vaatziekte te behandelen. Doel is dan om verdere schade aan de hersenen te beperken. Verder is een gezonde levensstijl belangrijk. Denk hierbij aan stoppen met roken, afvallen, voldoende bewegen, gezonde voeding en matig alcoholgebruik.

Frontotemporale dementie is ook bekend onder de namen ziekte van Pick en frontaalkwabdementie. Na de ziekte van Alzheimer komt deze vorm van dementie het meest voor bij jongere mensen. Mede daardoor wordt FTD vaak moeilijk herkend. FTD beschadigt vooral de voorste delen van de hersenen, vandaar ook de naam frontaalkwabdementie. Welke symptomen als eerste optreden, hangt af van welk deel van de hersenen als eerste worden beschadigd. De symptomen kunnen zich verschillend uiten. Bijvoorbeeld in veranderend gedrag en persoonlijkheid, in veranderingen in taalvaardigheid of in veranderingen in motoriek. Het verloop van FTD is onvoorspelbaar. In 25 tot 40 procent van de gevallen is er sprake van een afwijkend gen waarbij erfelijkheid een rol speelt. Frontotemporale dementie is niet te genezen. Wel zijn er medicijnen die de gedragsveranderingen onder controle kunnen houden.

Zo’n 35 tot 55 procent van de mensen met de ziekte van Parkinson krijgt na een aantal jaren ook te maken met dementie. Deze vorm van dementie ontstaat in het hersengebied dat door de ziekte van Parkinson is beschadigd. Iemand met Parkinson die ook dementie krijgt, gaat vaak trager denken, spreken en handelen. Het starten of stoppen van bewegingen kost meer moeite. Verder ontstaan er vaak geheugenproblemen, vooral met oudere herinneringen. Nieuwe informatie onthouden gaat meestal nog wel goed. Daarnaast gaat het voorstellingsvermogen achteruit. Als de patiënt iets niet kan zien, horen, voelen, proeven of ruiken, weet hij ook niet meer wat het is. Bij sommige mensen met Parkinson lijkt het verloop van de dementie veel op dat van de ziekte van Alzheimer.

Ongeveer 15 procent van de mensen met dementie heeft Lewy body dementie. De symptomen van deze vorm van dementie kunnen van dag tot dag en zelfs van uur tot uur verschillen. Iemand met Lewy body dementie dwaalt sneller af, reageert traag en krijgt moeite met plannen maken. Ook het ruimtelijk inzicht en het oriënteringsvermogen nemen af. Verder krijgt de patiënt vaak last van symptomen van de ziekte van Parkinson, zoals trillende handen, een verstijfd bovenlichaam en een vlakke gezichtsuitdrukking. Daarnaast komen depressieve gevoelens, angsten, en fantasiebeelden vaak voor. Het vervelende is bovendien dat mensen met Lewy body dementie niet altijd goed reageren op medicijnen die fantasiebeelden tegengaan. Omdat Lewy body dementie sterk lijkt op de ziekte van Parkinson, is deze vorm van dementie soms moeilijk te herkennen.

Het syndroom van Korsakov is eigenlijk geen vorm van dementie, maar lijkt er wel sterk op. Korsakov wordt veroorzaakt door een ernstig gebrek aan vitamine B1. Dat ontstaat door te veel alcohol in combinatie met te weinig en ongezond eten. Door het vitaminegebrek raken de hersenen beschadigd, waardoor geheugenverlies ontstaat. Nieuwe dingen leren lukt niet meer en ook alledaagse handelingen gaan steeds meer moeite kosten. Als iemand symptomen van dementie vertoont, maar die symptomen zelf absoluut niet ziet en bovendien al langere tijd met een alcoholprobleem kampt, kan er sprake zijn van Korsakov.

Eén op de miljoen mensen krijgt de ziekte van Creutzfeldt-Jakob. Deze zeldzame vorm van dementie heeft een trage aanloop, maar ontwikkelt zich daarna razendsnel. Vaak begint het met vage psychische klachten en geheugenproblemen. Daarna gaat binnen enkele weken de lichamelijke en geestelijke gezondheid ernstig achteruit. Iemand wordt dan onhandig en wankel, raakt verward en praat onduidelijk. Meestal overlijdt de patiënt al na zes weken tot een jaar.

Deze vorm van dementie is heel zeldzaam en staat ook bekend onder de naam syndroom van Benson of syndroom van Bálint. PCA begint bij het gezichtsvermogen: iemand ziet de dingen niet, herkent de dingen niet of onderscheidt ze niet. De jas wordt bijvoorbeeld náást het haakje gehangen. De oogarts kan echter geen enkele afwijking vinden. PCA tast het achterste deel van de hersenen aan: het deel waarmee we zien. Daardoor ziet de patiënt andere vormen, bewegingen, kleuren en diepteen lijkt hij ziende blind. Pas later verplaatst de ziekte zich ook naar het geheugencentrum. Vanaf dat moment ontwikkelt PCA zich min of meer gelijk aan de ziekte van Alzheimer.

De Nederlandse betekenis van deze Engelse benaming is milde cognitieve stoornis. Deze vorm van dementie kan een voorstadium van dementie zijn, maar dat hoeft niet. Iemand functioneert bijna normaal, maar heeft wel geheugenproblemen. Ook zijn er soms problemen met het houden van overzicht of met bepaalde handelingen. Iemand met MCI onthoudt bijvoorbeeld dat er bezoek is geweest, maar is vergeten wíe. Een groot verschil met dementie. Iemand met dementie is het bezoek geheel vergeten. De mogelijke oorzaken van MCI zijn divers: depressie, burn-out, tekort aan vitamine B, een verlaagde schildklierfunctie of bijwerkingen van medicijnen. In deze gevallen is MCI vaak van tijdelijke aard.
In ruim 40 procent van de gevallen worden de klachten langzaam erger. Deze groep patiënten krijgt gemiddeld binnen vijf jaar de diagnose dementie. Dat kan de ziekte van Alzheimer zijn, maar ook Lewy body dementie of vasculaire dementie komen voor.

Mensen met het syndroom van Down hebben later een grotere kans om de ziekte van Alzheimer of vasculaire dementie te krijgen. Het verouderingsproces gaat bij mensen met het Downsyndroom sneller, waardoor dementie soms al rond het veertigste levensjaar begint. De diagnose is vaak moeilijk, omdat de verstandelijke beperking de symptomen van dementie verbergt. De ziekte verloopt min of meer hetzelfde als bij patiënten zonder het Downsyndroom.

Dit artikel vertelt in het kort wat meer over de verschillende vormen van dementie. Op Dementie.nl vindt u nog veel meer informatie. Daarnaast vindt u er verhalen van mantelzorgers en patiënten en tips hoe u om kunt gaan met iemand met dementie. Ook kunt u op de website vragen stellen aan experts.